SIDADE DILI OHIN LORON




  Dili mak sidade boot ona iha Timor-Leste, hanesan nasaun ida, Dili iha funsaun esensial hanesan odamatan bo’ot ba mundo tomak. Dili mos hanesan distritu ida iha Timor-Leste nebe xefia husi administrador ida. Tuir hirarkia governu Timor-Leste, servisu administrasaun distrital iha Ministeriu Estatal nia okos. Kada adminstador ida iha poder natón atu jere ninia servisu, ida ne’e aplika mos ba distritu hotu-hotu iha Timor laran.
Administrador troka ida ho ida seluk maibe laiha mudansa, sidauk hare servisu ruma nebe representa identidade distritu Dili. Dili husi tempu ba tempu la’o iha fatin. Servisu ida nebe mak transparante liu mak servisu saniamentu nebe raut fo’er iha Dili laran nomos siguransa sivil nebe foka liu atu duni negosiante tunu batar iha tasi ibun, MNEC nia oin. Maibe servisu ne’e mos laiha susesu tamba tuku 2 meiudia deit negosiante sira komesa hatun ona meza ho kadeira. Agora iha tan fali meza ho kadeira feitu nebe hatur hela iha tasi ibun, ida ne’e atu hatudu katak governu liu husi administrasaun distritu Dili suporta negosiante sira atu fa’an iha tasi ibun refere ka atu hasai sira husi neba? Ka meza ho kaderia feitu sira ne’e ba funsaun seluk? pois fatin nebe prepara hela iha tasi ibun dalan bebonuk nian neba atu hodi halo fali saida? Ba fahi, bibi no karau ou mini traditional market, fatin hasoru malu ba joven sira ou gerobak para fatin? Sidauk hatene. Iha fatin seluk, negosiante gerobak sira fa’an modo iha merkado Comoro nia oin mos dudu la ba. Agora balun fa’an to’o ona supermerkado Landmark nia oin. Pesoal seguransa sivil distritu Dili nian dudu negosiante sira la ba, lokraik forma fali tiha ona iha dalan ibun. Negosiante fa’an ikan sira mos lakoi lakon, lokraik sira kompete ona atu fa’an sira nia ikan, maske fatin fa’an ikan nian prepara tiha ona.
Saida mak ita bele halo ba sidade Dili, aproximasaun husi nai ulun sira mak sei menus ka populasaun sira rasik mak lakoi koopera ho governu? Servisu hamutuk entre governu ho populasaun ne’e iha duni maibe hanesan hafuhu malu no la dura alias panas-panas tai ayam. Governu dudu hodi ninia lei maibe populasaun dudu hasoru hodi ninia nesesidade. Karik tamba nesesidade ekonomia mak governu ho populasaun sei hafuhu hela malu hanesan ne’e ka oinsa.
Iha tempu udan, sidade Dili kria mota iha fatin importante sira kapital nian, udan ne’e halo inundasaun iha fatin balun besik mota ibun no laletek sira. Udan hotu mak ita hare komesa husi tasi ibun, sikun-sikun iha sidade laran nakonu ho fo’er, plastik, masa sira, lata aat sira, foer nakonu iha rai henek mutin leten tasi ibun nian no mos estrada laran. Saniamentu raut to’o baruk. Denge ho malaria iha HNGV mos aumenta. Maske pesoal distritu Dili hakilar atu fanu populasaun nia konsiensia mas sidauk bele, karik mekanismu ho aproximasaun mak sei fraku. Ho populasaun nia konsensia sei menus aumenta tan ho funsaun administrasaun nebe la klaru rezulta sidade Dili sai fatin fo’er nebe kronik liu tan. Tuir rumoris balun katak pesoal distritu Dili mensiona tiha ona ba publiku katak susar atu hadia sidade Dili. Susar ne’e tamba laiha poder natón husi ministeriu kompetente ka susar tamba laiha jestaun no planu atu hahu?
Iha parte balun Cidade Dili agora komesa harí ona uma andar bara-barak, loja, ótel no restaurante sira. Ida ne’e hatudu katak Dili ne’e kapital nasaun Timor-Leste nian, sentru ba negosiu no merkadoria sira no fatin buka moris hanesan edukasaun, saude no kampu de trabalhu mos oferese. Oinsa se Dili ne’e hanesan distritu ida? iha mudansa ona depois de ukun an ka la’o nafatin iha fatin? Fatin interesante balun hanesan jardin sira no Largo de Lecidere define ona katak Dili ne’e sidade ida maibe karik ida ne’e mai direita husi governu nasional la’os husi nivel distrital. Distritu Dili klasifika hanesan area urbana ho populasaun hamutuk 193,563 (census 2010) ne’e la inklui Atauro no Metinaro. Karik planiamentu urbana husi administrasaun distritu Dili iha maibe seidauk sosializa nebe ita hare Dili laran ne’e sei runga-ranga los, se mak iha forte nia mak ukun. Planiamentu urbana katak servisu tekniku no prosesu politiku kona ba oinsa atu uza rai no dezenho ba ambiente urbana sira nebe inklui; rede transporte, distribusaun bee, distribusaun ahi no dezenvolvimentu sira seluk. Atu dehan deit katak iha standarte ruma iha administrasaun ida nia okos atu regula populasaun atu halo buat ruma. Dalaruma ministeriu administrasaun estatal nia stratejia mak liu husi kriasaun PNDS, atu bele kria tan kampu de servisu iha distritu seluk atu ema husi Dili laran mos bele sai ba servisu iha distritu seluk, ho ida ne’e populasaun menus, jestaun adminstrasaun distritu Dili sei bele fasil liu tan. Ita espera deit ho hanoin pozitivu no kooperasaun maximu atu hadia ita nia rai. Klaru katak wainhira Dili organiza ona ho diak, diak ne’e sei daet ba distritu seluk.